کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات اثر محمدبن محمود بن احمد طوسی که نوشته با نام‌های دیگر عجایب نامه و جام گیتی نمای، کتابی است به زبان فارسی نوشتهٔ شده. مؤلف این اثر را میان سال‌های ۵۵۱-۵۶۲ ق به نام ابوطالب طغرل فرزند ارسلان فرزند طغرل سلجوقی در ده رکن و قانون نوشت.
قصد مؤلف از تألیف کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات به نقل از مقدمه، این بوده که می‌خواسته است دیگران را از عجایب و غرایب دنیا آگاه سازد بی آنکه تن به سفر بدهند. برای دانلود رایگان کتابهای نایاب PDF کلیک کنید
در رکن های ده گانهٔ کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات مطالبی در چندین باب آمده است:
- عجایب اجرام سماوی، فرشتگان، قطبین، سیارات و کرات، آفتاب، ماه، خواص کواکب، بروج دوازده گانه
- عجایب پدیده‌هایی که میان آسمان و زمین به وقوع می‌پیوندند و عجایب آتش
- عجایب زمین: دریاها، رودها، چشمه‌ها، چاه ها، زمین و اقالیم آن، کوه ها، سنگها و جواهرات و صخره ها
- عجایب کشورها و اقلیمها، مساجد و کلیساها
- عجایب درختان، میوه‌ها و علفها،
- عجایب صورتها، اشکال منقوره و منقوشه، طلسم ها، مجسمه ها، قبور پیامبران و پادشاهان، گنجینهٔ شاهان
- عجایب شرف انسان و آفرینش وی: عقل، روح، ارواح حیاتی، طبقات مردم، اقوام، عقاید، قبیله‌ها و اقشار نجبا، نبوت، کیمیا، طب (خواص و طرز کار بدن، تغذیه و علم موالید، جبر و اختیار، علم نفس، تعبیر رؤیا، بعثت و قیامت
- عجایب (موجودات ماوراءالطبیعی)، اجنّه، اشباح، عفریتها، غولها، نسناس و…،
- عجایب پرندگان (مرغان)
- عجایب جانوران: انواع آنها، جانوران وحشی، دریایی، مارها و زهرها
طرح ساختی این اثر به تقلید از طبقه‌بندی کتاب طبیعیات ارسطو شکل گرفته است، اما محتوای آن علمی نیست و مؤلف به غیر از گفتارهایی از پیامبر و پاره‌ای حکایات تاریخی، به توصیف جهانی خیالی پرداخته و میان قصه‌ها و اساطیر گم شده است. کتاب پر از حکایات گوناگون است و به همین سبب منبعی مهم برای مطالعه ادبیات عامیانه در ایران به شمار می‌آید
منابع کتاب عجایب مخلوقات دو دسته‌اند. یکی آثاری که پیش از آن در رشته‌های گوناگون به رشتهٔ تحریر درآمده اند و دیگر مطالبی که به استناد گفته‌های جهانگردانِ آن روزگار، نظیر ابن فضلان، آورده شده‌اند. خود مؤلف نیز اشاره کرده است که «ما این کتاب را جمع کردیم آنچه دیدیم در کتاب مسطور و آنچه شنیدیم از جوالان و سیاحان»
- ۰۳/۰۱/۲۵